کد مطلب:28317 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:38

گنجینه پرسمان » اديان و مکاتب

مراد از عقل مستفاد چيست و راه رسيدن به آن چگونه است

حكما چهار مرتبه براي عقل تصور كرده اند: 1- عقل هيولايي كه نسبت به همه معقولات بالقوه است و از همه معقولات خالي است. 2- عقل بالملكه به مرتبه اي گفته مي شود كه عقل در آن تصورات و تصديقات بديهي را تعقل مي كند. 3- عقل بالفعل كه در اين مرتبه عقل نظريات را به وسيله بديهيات تعقل مي كند. 4- عقل مستفاد كه نفس همه آنچه را كه از معقولات بديهي و نظري - كه مطابق عالم ملكوت و مُلك (جبروت و ماده) است - تعقل مي نمايد؛ بدين گونه كه همگي را نزد خود حاضر نموده و بالفعل به آنها توجه مي كند و اين مرحله عالمي است عقلي كه مشابه عالم عيني و خارجي مي باشد و مستفيد از عقل فعال است. كار عقل فعال اين است كه نفوس بشري را از قوه به فعل سوق مي دهد. به اين مرتبه، مرتبه كمال نيز گفته مي شود، كه هر مرتبه بعد از مرتبه ديگر در اثر پرورش نفس حاصل مي گردد و چه بسا عقل شخص در همان مرتبه عقل بالملكه توقف نموده و از مازاد بر تصورات و تصديقات بديهي عاجز باشد. اما توانايي هاي برخي از مرتاض ها، هندوها، درويش ها و... در انجام كارهاي خارق العاده، همه در اثر پرورش عقل نيست و چه بسا همان شخص مرتاض از درك و تصور و تصديق كوچك ترين مسائل فكري و تعقّلي عاجز باشد؛ بلكه به صورت يك قاعده كلي است؛ يعني، هر چه آدمي جسم و نفس خود را تحت سختي و رياضت قرار دهد، از توانايي هاي روحي بالايي برخوردار مي گردد و قادر بر انجام كارهاي خارق العاده مي شود. روح آدمي داراي مراتب گوناگوني است؛ مثلاً از آن حيث كه درك كليات مي كند به آن عقل گفته مي شود و از آن حيث كه تدبير امور بدن مي نمايد بدان نفس گفته مي شود... و اين طور نيست كه رشد مرتبه اي از روح، ملازم با رشد تعقل انسان باشد. پس قدرت بر انجام آن امور در بسياري از موارد، ربطي به مرتبه چهارم عقل ندارد. اما رسيدن به عقل مستفاد مسلماً از طريق تكميل قوه عاقله ممكن است و بهترين راه تكميل آن، عمل به كتاب هاي آسماني و دستورات رسولان الهي است. بلي بعضي از عقول با وجود احتياج به تكميل، نيازي به امور زائد و مكمل هاي خارج از ذات خود ندارند؛ مانند نفوس خود پيامبران و نفوس فلكيّه و بعضي از نوابغ. البته بايد توجه داشت كه باز هم به خاطر توجه خاص خداوند و عنايات او است كه اين گروه نياز به مكمل هاي خارج از ذات خود ندارند. ازاين رو هيچ گونه استغنايي نسبت به ذات ربوبي براي هيچ شخصي در عالم، وجود ندارد. اما اين كه به دست آوردن عقل مستفاد در چه دنيايي است؟ در اين زمينه مرحوم ملا صدرا در اسفار، ج 3، ص 461 مي فرمايد: عقل مستفاد صورت مفارقه اي است كه قبلاً مقترن به ماده بوده، سپس در اثر تحول آن از ماده، مجرد شده است و اين عقل تا مادامي كه تعلق به بدن دارد به فعليت نمي رسد. البته در حصول عقل مستفاد نسبت به همه معقولات، مادامي كه نفس مشغول به تدبير بدن است، اختلاف هست و مرحوم ملاصدرا نيز قائل به منبع مي شود؛ ولي برخي قائل به حصول آن هستند؛ چون بدن نسبت به بعضي مثل پيراهن است كه هر وقت بخواهد مي تواند رهايش كند؛ مانند پيامبران و ائمه(ع) و برخي از بزرگان ديگر. البته طي اين مدارج، همه در دنيا است و فقط اختلاف در حصول قسم چهارم مي باشد. گفتني است كه هر مرتبه اي بعد از مرتبه قبلي حاصل مي شود. در عين حال ممكن است تمام مراتب براي انسان در جواني حاصل گردد. و اما راجع به ادامه ترقيات انسان بعد از مرگ، بايد گفت كه درست است كه به نظر بسياري از فلاسفه اسلامي روح انسان جسماني الحدوث و روحاني البقاء است؛ اما چنين نيست كه بلافاصله بعد از مرگ روح آدمي مجرد محض گردد؛ بلكه در عالم برزخ داراي بدن برزخي مي باشد كه جسمي لطيف است. ازاين رو شخص بر طبق شرايط و استعدادهايي كه در دنيا دارد، در برزخ آن استعدادها و قوه ها فعليت مي يابند تا جايي كه برخي تمام استعدادهايشان بالفعل شده و... راجع به بدن برزخي نيز اقوال مختلفي هست؛ برخي معتقدند روح آدمي توسط قوه مخيّله خود چنان بدني را براي خود مي سازد و... كه اين خود بحث جداگانه و مفصلي را مي طلبد.